Μην καπνίζετε, διαβάστε..

Δύσκολα θα βρει κανείς παγκοσμίως επαρκή αναγνώστη που να μην έχει διαβάσει το 1984 του Τζορτζ Οργουελ, ένα από τα τρία μεγαλύτερα δυστοπικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν ποτέ. Θα λέγαμε μάλιστα ότι είναι το κορυφαίο αν δεν υπήρχε ο Γενναίος νέος κόσμος του Αλντους Χάξλεϊ. Οσο σπουδαίος μυθιστοριογράφος υπήρξε ωστόσο ο Οργουελ, άλλο τόσο και δοκιμιογράφος και δημοσιογράφος. Τα δοκίμιά του, όπως τα Πυροβολώντας τον ελέφαντα και Απαγχονισμός (μία από τις πλέον παθιασμένες καταδίκες της θανατικής ποινής), που διδάσκονται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα σε όλον τον αγγλόφωνο κόσμο ως υποδειγματικά του είδους, παραμένουν αξεπέραστα και σήμερα. Η συλλογή των επτά δοκιμίων Βιβλία εναντίον τσιγάρου (είναι ο τίτλος του πρώτου δοκιμίου του βιβλίου) περιέχει ορισμένα από τα πλέον διάσημα του συγγραφέα. Από αυτά τα σημαντικότερα είναι Η παρεμπόδιση της λογοτεχνίας, Η πατρίδα μου δεξιά ή αριστερά, Πώς πεθαίνουν οι πτωχοί και Τέτοιες,αχ, τέτοιες που ήσαν οι χαρές, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και τα υπόλοιπα υστερούν.

Η αμεσότητα του ρεπορτάζ

Πού οφείλεται η γοητεία του Οργουελ-δοκιμιογράφου; Νομίζω σε δύο βασικές αρετές που χαρακτηρίζουν πρωτίστους τους δημοσιογράφους πρώτης γραμμής: την αμεσότητα του ρεπορτάζ και την οξύτητα της αρθρογραφίας. Αυτά, σε συνδυασμό με την ευρηματικότητα των συγκρίσεων και την ποιότητα και τη γοητεία του αφορισμού που διαθέτουν, δημιουργούν το μοναδικό οργουελιανό ύφος το οποίο εκφράζει μια ακέραιη ηθική προσωπικότητα, όπως και το πνεύμα μιας ολόκληρης εποχής. Αν και έχουν περάσει 60 χρόνια από τον θάνατο του συγγραφέα, την εποχή αυτή την αισθανόμαστε σχεδόν τόσο κοντινή και οικεία όσο και οι σύγχρονοι του Οργουελ.

Η γοητεία κάθε κειμένου βρίσκεται όχι μόνο στη γενική διαπραγμάτευση αλλά και στις λεπτομέρειες. Πολλές φορές οι λεπτομέρειες που παραθέτει ο Οργουελ είναι τόσο κοινότοπες που μοιάζουν αυτονόητες. Εκεί όμως έγκειται και η δύναμη των κειμένων πρώτης γραμμής. Ο καθένας, λ.χ., για να πάμε στο πρώτο δοκίμιο του βιβλίου, γνωρίζει πως και σήμερα ο μέσος αναγνώστης που είναι καπνιστής ξοδεύει ετησίως πολύ περισσότερα χρήματα για τσιγάρα από όσο για βιβλία. Το ζήτημα είναι ότι ελάχιστοι καπνιστές έχουν σκεφθεί το αυτονόητο. Το Βιβλία εναντίον τσιγάρου θα μπορούσε να λειτουργήσει ως εξαίρετο αντικαπνιστικό σύνθημα. Τον Οργουελ εν τούτοις δεν τον απασχολεί κάτι τέτοιο αλλά το ερώτημα πώς σε μια κοινωνία όπως η βρετανική της εποχής του- και οι σημερινές στον δυτικό κόσμο, θα λέγαμε εμείς- ένας συστηματικός καπνιστής μπορεί να καπνίζει το λιγότερο 300 πακέτα τσιγάρα ετησίως και να αγοράζει μόνο τρία βιβλία. Αυτά γράφονται το 1946 και φαίνεται ότι από τότε δεν έχουν επί της ουσίας αλλάξει και πολλά.

Το ίδιο συμβαίνει και με το δοκίμιο Η παρεμπόδιση της λογοτεχνίας, που είναι μια καταδίκη του ολοκληρωτισμού διατυπωμένη πρώιμα, αφού πρόκειται για κείμενο γραμμένο επίσης το 1946. «Προς το παρόν ξέρουμε μονάχα ότι η φαντασία,όπως μερικά ανήμερα ζώα, δεν μπορεί να μεγαλώσει μέσα στην αιχμαλωσία» γράφει, τολμώντας να αποκαλύψει γιατί επιστήμονες και καλλιτέχνες ανέχονται τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, χωρίς μάλιστα να διστάζει διασημότητες της εποχής σαν τον Αλεξέι Τολστόι και τον Ιλία Ερενμπουργκ να τις αποκαλεί «λογοτεχνικές πόρνες».  

Πώς πεθαίνουν οι φτωχοί
Ο τόμος περιέχει και ένα από τα λιγότερο γνωστά δοκίμιά του, το Πώς πεθαίνουν οι φτωχοί, που βασίζεται στις εμπειρίες του το 1929, όταν ζούσε απένταρος στο Παρίσι και πέρασε άρρωστος «κάμποσες εβδομάδες», όπως γράφει, σε ένα πανάθλιο νοσοκομείο. Η πλήρης ανθρώπινη κατάπτωση, ο σαδισμός των γιατρών, οι φριχτές συνθήκες διαβίωσης των ασθενών εξηγούν τον φόβο για τα νοσοκομεία από τον οποίο διακατέχονταν οι φτωχοί της εποχής- φοβάται κανείς και οι φτωχοί τής σήμερον. Και όπως το νοσοκομείο εκείνο μας θυμίζει τις αποτρόπαιες σκηνές που περιγράφονται σε λογοτεχνικά κείμενα του 19ου αιώνα, έτσι και τα όσα περιγράφει ο Οργουελ παραπέμπουν, τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών, σε σημερινές σκηνές σε νοσοκομεία με ράντσα στους διαδρόμους ή ασθενείς που περιφέρονται κρατώντας τη φιάλη με τον ορό σε άβαφους και σκοτεινούς διαδρόμους δικών μας νοσοκομείων.
Υπάρχουν συγγραφείς που γράφουν με νοσταλγία για την παιδική τους ηλικία. Δεν είναι η καλύτερη περίοδος της ζωής μας, ούτε και του συγγραφέα, σύμφωνα με το τελευταίο δοκίμιο του βιβλίου Τέτοιες,αχ,τέτοιες που ήσαν οι χαρές. Η αδυναμία ενός παιδιού, μας λέει, δεν οφείλεται στο ότι εξαρτάται από τους ενηλίκους αλλά στο ότι «είναι ένας άγραφος χάρτης». Την παιδική του ηλικία την εξετάζει κανείς αναδρομικά, ως ενήλικος. Γιατί «τα παιδιά και οι ενήλικοι ζουν σε διαφορετικούς κόσμους».
Θα κλείσω με μια μικρή αναφορά στις Εξομολογήσεις ενός βιβλιοκριτικού, που ανήκουν στα πλέον βιτριολικά κείμενα τα οποία έχουν γραφτεί περί κριτικής. Μπορεί το σκηνικό που στήνει ο Οργουελ να μοιάζει πολύ βικτωριανό για τα μεσογειακά μας γούστα αλλά στα επί μέρους, έστω και καθ΄ υπερβολήν, διατυπώνονται δυσάρεστες αλήθειες. Αλήθειες βέβαια που έχει ζήσει ο ίδιος ο συγγραφέας, αφού έγραφε βιβλιοκρισίες όλη του σχεδόν τη ζωή.

ΟΡΓΟΥΕΛΙΑΝΑ

   ΤΑ ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ γράμματα είχαν την ατυχία να   χάσουν έναν από τους κορυφαίους μεταπολεμικούς συγγραφείς που πέθανε από φυματίωση το 1950 στα 47 του χρόνια. Ο πρόωρος θάνατος του Τζορτζ Οργουελ μόνο με τον αντίστοιχο του Αλμπέρ Καμύ μπορεί να συγκριθεί. Ανήκει στους ελάχιστους συγγραφείς του προηγούμενου αιώνα που το επώνυμό του έγινε όρος του πολιτικού και κοινωνικού λεξιλογίου. Λέμε «οργουελιανός» και ο όρος δεν παραπέμπει μόνο στο διασημότερο βιβλίο του, το1984, αλλά και στη φύση και στις μεθόδους κάθε μορφής ολοκληρωτισμού. Υπήρξε ένθερμος σοσιαλιστής, δεν δίστασε όμως να καταγγείλει πρώιμα και ανοιχτά τις μεθόδους καταστολής της σοβιετικής αυτοκρατορίας προκαλώντας την μήνιν μιας Αριστεράς που δεν ήθελε να δει το μέγεθος της καταστολής και κυρίως τι συνειδησιακά προβλήματα δημιουργούσε η ιδεολογική τύφλωση.

Για την υπεράσπιση της δημοκρατίας ο Οργουελ πήγε και πολέμησε στην Ισπανία εναντίον των φαλαγγιτών του Φράνκοτραυματίστηκε μάλιστα σοβαρά. Το χρονικό του αυτής της εποχήςΦόρος τιμής στην Καταλωνίαπαραμένει ένα από τα συγκλονιστικότερα ντοκουμέντα και κατέχει εξέχουσα θέση και στο δικό του έργο. Ο σοσιαλιστής εκείνος- και ασυμβίβαστος δημοκράτηςοραματίστηκε μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για την ακρίβεια τις Ενωμένες Σοσιαλιστικές Πολιτείες της Ευρώπης, που θα περιελάμβανε και τις χώρες της Βόρειας Αφρικής ως αναπόσπαστο τμήμα του μεσογειακού πολιτισμού, στον αντίποδα της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ. Και υπήρξε μαχητικός δημοσιογράφος, με έντονο προσωπικό ύφος που αξιοποίησε τον υποκειμενικό παράγοντα πολύ προτού εμφανιστεί στην Αμερική η λεγόμενη «νέα δημοσιογραφία» με τον Νόρμαν Μέιλερ, την Τζόαν Ντίντιον και τον Τομ Γουλφ.

www.tovima.gr