Ο πληροφοριοδότης..

Τζέφρι Γουάιγκαντ. Ύστερα από μακρά καριέρα στο χώρο της υγείας αποδέχτηκε μια θέση έρευνας που του πρόσφερε μεγάλη καπνοβιομηχανία. Η αρχή είχε γίνει: ο προσωπικός του αγώνας οδήγησε την εταιρεία στα δικαστήρια, υποχρεώνοντάς τη να καταβάλει τεράστια αποζημίωση σε θύματα της νικοτίνης. Παράλληλα ενέπνευσε το σενάριο για την ταινία «Insider» (2000) του Μάικλ Μαν.

Είναι εύκολο σε  τέτοιες ιστορίες, να δημιουργήσεις είδωλα, ακόμα κι αν αυτό που συχνά παρακινεί τον μοναχικό μαχητή είναι θυμός και μίσος. Έτσι πίστευα ότι σε αυτή τη μονοκατοικία, στην πόλη Mt. Pleasant του Μίσιγκαν, θα συναντούσα έναν πικραμένο ήρωα. O Τζέφρι Γουάιγκαντ όμως γρήγορα με προσγειώνει στην πραγματικότητα. «Δεν είμαι ήρωας», μου λέει. «Έκανα αυτό που θεωρούσα ότι θα έκανε ο καθένας στη θέση μου». Φιλοσοφεί με δάνεια από Καντ και Αριστοτέλη, αλλά μπορεί να γίνει απότομος όταν μιλά για τους διώκτες του.

«Oι καπνοβιομηχανίες κλέβουν, ψεύδονται, παρανομούν. Δεν διαφέρουν από τη μαφία», λέει. Αφού εργάστηκε στο χώρο της υγείας στις εταιρείες Pfizer και Johnson & Johnson, ο Γουάιγκαντ δέχτηκε την πρόταση της Brown & Williamson το 1988 για να ηγηθεί του τομέα της έρευνας. O μισθός του θα έφτανε τα 300.000 δολάρια το χρόνο. Τότε άναψε και το πρώτο του τσιγάρο. «Ήταν δωρεάν και το είχα μπροστά μου.Από το ένα τσιγάρο πήγα στο ένα πακέτο. Το έκοψα σε ένα χρόνο, όταν είδα ότι τα παιδιά μου εμφάνιζαν όλο και πιο συχνά αναπνευστικά προβλήματα και μολύνσεις».

Oι περισσότεροι καπνιστές όμως δυσκολεύονται να το κόψουν. Υπάρχουν χρήστες κοκαΐνης που μπορούν να απεξαρτηθούν πιο εύκολα. Oι καπνιστές είναι σαν τους αλκοολικούς. Το ένα τσιγάρο φέρνει τ’ άλλο. Σου δημιουργεί ευφορία. Κάθε μισή ώρα σκέφτεσαι ότι πρέπει να πάρεις τη δόση σου. Είναι μια ιεροτελεστία. Ειδικά όταν έχεις μάθει να παίζεις με το τσιγάρο στα χέρια σου ή στα χείλη σου. Το σύνδρομο στέρησης πονά. Το σώμα σου αντιδρά: κρύος ιδρώτας, απώλεια μνήμης και ύπνου, διάρροια. O μόνος τρόπος για να διώξεις τον πόνο είναι να καπνίσεις ξανά. Πρέπει να σπάσουμε αυτόν το φαύλο κύκλο.

Πόσο εθιστικό είναι το τσιγάρο; Μια γυναίκα που καπνίζει κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης εθίζει το μωρό της στη νικοτίνη. Άνθρωποι που δουλεύουν σε περιβάλλον με πολύ καπνό μπορεί να εθιστούν και να αρχίσουν και αυτοί το κάπνισμα. Οι κίνδυνοι είναι πολύ μεγαλύτεροι για τους παθητικούς καπνιστές. Εκτίθενται στον καπνό που εκπνέει ο καπνιστής, αλλά και στον καπνό που παράγει το τσιγάρο όταν καίγεται, που είναι πολύ πιο τοξικός. Oι παθητικοί καπνιστές λαμβάνουν τη νικοτίνη σε αέρια μορφή. Τα μόρια που λαμβάνουν είναι τόσο μικρά, που κατεβαίνουν βαθιά στους πνεύμονές τους και ο οργανισμός τους δεν μπορεί να τα αποβάλει. Βρισκόμαστε πολύ κοντά στο να αποδείξουμε ότι η νικοτίνη από μόνη της είναι καρκινογόνος ουσία.

Το τσιγάρο όμως δεν αποτελείται μόνο από τη νικοτίνη. Σε ένα εργαστήριο δεν μπορείς να βάλεις τα πειραματόζωα να καπνίσουν γιατί αποφεύγουν τον καπνό. Πρέπει να τα αναγκάσεις. Το σώμα μας είναι φτιαγμένο για να μη δέχεται το τσιγάρο. Αν ένα κτίριο καίγεται, ο πυροσβέστης δεν μπαίνει μέσα χωρίς να φορέσει τη μάσκα του. Γι’ αυτό οι καπνοβιομηχανίες χρησιμοποιούν πρόσθετες ουσίες για να καμουφλάρουν τη δυσάρεστη αίσθηση του τσιγάρου, να θέλξουν τους καπνιστές, αλλά και να αυξήσουν την εθιστική δράση της νικοτίνης. Για παράδειγμα, η μινθόλη είναι μια ουσία που μουδιάζει το λαιμό και μας επιτρέπει να εισπνεύσουμε τον καπνό. Άλλη μια ουσία που  περιέχουν τα τσιγάρα είναι η αμμωνία.

Και αυτές οι ουσίες γίνονται επικίνδυνες όταν καούν; Φυσικά. Για παράδειγμα, η γλυκερόλη. Στην κανονική της μορφή είναι ακίνδυνη. Αν καεί όμως, μετατρέπεται σε ακρολεΐνη, η οποία είναι ιδιαίτερα τοξική. Η βιομηχανία κρύβεται πίσω από αυτές τις ουσίες-«μάσκες», οι οποίες χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα ή σε φάρμακα χωρίς πρόβλημα. Αλλά στο τσιγάρο καίγονται στους 300 βαθμούς Κελσίου. Έτσι δημιουργούνται νέες, επικίνδυνες χημικές ενώσεις. Υπάρχουν όμως και άλλα πρόσθετα στον καπνό, όπως φυτοφάρμακα. Δεν μπορείς να τα ξεπλύνεις από τον καπνό. Επίσης βρίσκονται βακτήρια, τα οποία ζωντανεύουν όταν βρεθούν στο υγρό περιβάλλον των πνευμόνων μας. Φαντάσου ότι μοιάζουν με τη μούχλα που δημιουργείται πάνω στο ψωμί. Και όλες αυτές οι πληροφορίες ήταν για χρόνια ένα μεγάλο μυστικό. Δεν μπορούσαν να παραδεχτούν δημόσια ότι η νικοτίνη είναι εθιστική. Αυτό θα σήμαινε ότι ο καπνιστής δεν έχει ελευθερία επιλογής. Στην καπνοβιομηχανία αντιλήφθηκα ότι το κέρδος μετράει περισσότερο από την υγεία. Αυτό είναι ανήθικο.

Όμως μετά από μια μακρά καριέρα στο χώρο της υγείας δεχτήκατε τον παχυλό μισθό που σας προσέφερε μια καπνοβιομηχανία. Δεν ήταν σαν να πουλάτε την ψυχή σας στον Διάβολο; Τα χρήματα ήταν όντως καλά. Ήθελα να στηρίξω την οικογένειά μου. Ήξερα ότι ο κόσμος θα συνεχίσει να καπνίζει. Πίστευα όμως ότι μπορούσα να φτιάξω ένα πιο ασφαλές τσιγάρο, λιγότερο τοξικό. Νόμιζα ότι θα μπορούσα να σώσω κόσμο.

Η αποκάλυψη

Στην Brown & Williamson ο Γουάιγκαντ αντιλήφθηκε γρήγορα ότι οι υπεύθυνοι δεν ενδιαφέρονταν για τη δημιουργία ενός ασφαλούς τσιγάρου. Έκρυβαν τις μελέτες που αποκάλυπταν την εθιστική δράση της νικοτίνης και ανέθεταν σε δικηγόρους τη λογοκρισία επιστημονικών εγγράφων. Όσο πιο βαθιά σκάλιζε ο Γουάιγκαντ για την αλήθεια τόσο πιο εχθρικό γινόταν το κλίμα εναντίον του στην επιχείρηση. Το 1993 τον απέλυσαν. Αργότερα άρχισε να δέχεται απειλές στο σπίτι του. Όταν μαθεύτηκε ότι μίλησε στην τηλεοπτική εκπομπή «60 minutes», η εταιρεία του τον μήνυσε. Δεσμευόταν με συμβόλαιο εχεμύθειας. O Γουάιγκαντ όμως δεν μπορούσε να κρατήσει το στόμα του κλειστό. «Όταν είδα το 1994 το αφεντικό μου να ορκίζεται στο Κογκρέσο και να λέει ότι η νικοτίνη δεν είναι εθιστική ή δεν είναι πιο επικίνδυνη από το να τρως καραμέλες, κατάλαβα ότι είναι καθήκον μου να μιλήσω», λέει. Η αρχική συνέντευξή του δεν μεταδόθηκε από το τηλεοπτικό δίκτυο CBS. Oι υπεύθυνοι του σταθμού φοβήθηκαν πιθανή μήνυση δισεκατομμυρίων δολαρίων που θα έθετε σε κίνδυνο την επικείμενη συγχνώνευσή τους με την εταιρεία Westinghouse. Έστω και προσωρινά, η απληστία φίμωσε την αλήθεια.

Συνήθως είναι πιο εύκολο να σιωπήσεις. Φυσικά και είναι. Από τη στιγμή που μίλησα, χρειαζόμουν σωματοφύλακες. Μου έστειλαν σφαίρες μέσα σε ένα φάκελο. Με παρακολουθούσαν. Έβαλαν κοριούς στα τηλέφωνά μου. Ζήτησαν από ομάδες νομικών να σκάψουν στο παρελθόν μου και να λασπολογήσουν εναντίον μου. (Η «Wall Street Journal» ανέλυσε το φάκελο 500 σελίδων που συνέταξε  η καπνοβιομηχανία με κατηγορίες εναντίον του και απέδειξε ότι όσα υποστήριζαν ήταν ανεπαρκή) Διέρρηξαν τα γραφεία των δικηγόρων μου. Ακόμα και σήμερα έχω άδεια οπλοφορίας.

Δέχεστε απειλές ακόμη και σήμερα; Ναι, γιατί είμαι ζωντανός μάρτυρας. Δέχομαι απειλές στο τηλέφωνο ή ταχυδρομικώς. Δεν ζω όμως φοβισμένος. Δεν με τρομάζει η σκιά μου. Αλλά είμαι προσεκτικός.

Μετανιώσατε που μιλήσατε;  Όχι. Ό,τι έκανα άξιζε τον κόπο. Κέρδισα ξανά την αυτοεκτίμησή μου.

Τι χάσατε όμως μέσα από αυτή τη διαδικασία; Δεν το βλέπω έτσι. Σημασία έχει τι κέρδισα. Διατήρησα την αξιοπρέπειά μου. Όταν θα φύγω από αυτόν τον κόσμο, θα έχω αφήσει κάτι πίσω μου.

«Το κάπνισμα δεν είναι διακαίωμα»

Η μήνυση της Brown & Williamson κατά του Γουάιγκαντ απορρίφθηκε στο δικαστήριο. Oι αποκαλύψεις οδήγησαν το 1998 τις καπνοβιομηχανίες των ΗΠΑ σε χρηματικό συμβιβασμό με 40 πολιτείες της χώρας. Μέχρι το 2023 θα πρέπει να καταβάλουν 368 δισεκατομμύρια δολάρια για το κακό που έχουν προκαλέσει στο σύστημα υγείας.

O Γουάιγκαντ εξακολουθεί να μάχεται κατά του τσιγάρου. Έχει ιδρύσει την οργάνωση Smoke Free Kids και προσπαθεί να κρατήσει τους νέους μακριά από τη βλαβερή συνήθεια. Ταξιδεύει συχνά και έχει συμβουλεύσει κυβερνήσεις χωρών, όπως η Ιρλανδία και η Oλλανδία, για τις αντικαπνιστικές τους εκστρατείες.

Oι κοινωνικοί συμβολισμοί είναι ιδιαίτερα σημαντικοί. Ανά τις εποχές το τσιγάρο θεωρούνταν σύμβολο ανδρισμού, ανεξαρτητοποίησης ή επανάστασης. Η ιστορία είναι γεμάτη με καπνιστές, από τον Στάλιν στον Μαρξ και τον Τσε Γκεβάρα. Το πρόβλημα είναι στο μάρκετινγκ. Ξέρεις ότι η ζωγραφιά της καμήλας που είχαν για σήμα τους τα τσιγάρα Camel (η εταιρεία απέσυρε τη μασκότ «Τζο η καμήλα» το 1997 έπειτα από δικαστικές διαμάχες) δεν είχε σχεδιαστεί τυχαία. Η μύτη της έμοιαζε με πέος και το στόμα της με όρχεις. Το κοινό στο οποίο στόχευε η εταιρεία ήταν οι άντρες καπνιστές. Και επειδή οι άντρες έχουν εμμονή με τα γεννητικά τους όργανα, δεν υπήρχε καλύτερος τρόπος από το να τους περάσουν ασυνείδητα ότι χρειάζονται αυτό το τσιγάρο.

Στην Ελλάδα, παρά την απαγόρευση, τα μπαρ και τα εστιατόρια είναι γεμάτα με καπνιστές. Όποιος είναι υπεύθυνος από την κυβέρνησή σας πρέπει να εφαρμόσει το νόμο. Δεν θα είναι εύκολο. Χρειάζεται υπομονή. Αλλά και στην Ιρλανδία έλεγαν ότι δεν θα μπορέσουν ποτέ να απαγορεύσουν το κάπνισμα. Νόμιζαν ότι θα κλείσουν τα μαγαζιά ή θα πέσει ο τουρισμός. Τους επισκέφτηκα ένα χρόνο μετά την εφαρμογή του μέτρου και όλα τα εστιατόρια και τα μπαρ ήταν γεμάτα. Το μόνο που άλλαξε ήταν ότι έπεσαν οι πωλήσεις των τσιγάρων.

Στην Ελλάδα πολλοί λένε ότι το κάπνισμα είναι δημοκρατικό δικαίωμά τους. Το δικαίωμά μου σε καθαρό αέρα δεν είναι ανώτερο; Το κάπνισμα δεν είναι δικαίωμα. Εφόσον ξέρεις όλους τους κινδύνους που προκαλεί, το κάπνισμα είναι επιλογή.

Ανακαλύψτε τι κρύβεται μέσα σε ένα τσιγάρο. Δείτε το διαδραστικό γράφημα του «Ταχυδρόμου» στο: www.tanea.gr/taxydromos